Στην Νεανική Σύναξη που πραγματοποιείται κάθε Κυριακή στην αίθουσα στην οδό Κολοκοτρώνη 8 και ώρα 8:15, γίνεται ανάλυση Φιλοκαλικών Θεμάτων όπως:
Τί είναι ψυχή, ασθένεια της ψυχής, θεραπεία της ψυχής, τι είναι νους, λογισμοί κλπ.
1. Η Ψ Υ Χ Η
Τι είναι Ψυχή: Η λέξη ψυχή «είναι από τις πιο δύσκολες και στη Βίβλο και στη χριστιανική γραμματεία». Η ψυχή είναι πολυσήμαντη μέσα στην Αγία Γραφή και την πατερική γραμματεία. Φανερώνει πολλά πράγματα.
- Ψυχή είναι η ζωή που υπάρχει σε κάθε κτίσμα.
- Ψυχή είναι και η ζωή που υπάρχει μέσα στον άνθρωπο.
- Ψυχή είναι και ο κάθε άνθρωπος που έχει ζωή.
- Ψυχή είναι και η ζωή που εκφράζεται μέσα από το πνευματικό στοιχείο της υπάρξεώς μας, είναι αυτό το πνευματικό στοιχείο της υπάρξεώς μας.
1. Η ψυχή ως ζωή χρησιμοποιείται από τον Κύριο: Ο άγγελος Κυρίου είπε στον Ιωσήφ, τον μνήστορα της Υπεραγίας Θεοτόκου: «εγερθείς παράλαβε το παιδίον και την μητέρα αυτού και πορεύου εις γην Ισραήλ∙ τεθνήκασι γαρ οι ζητούντες την ψυχήν του παιδίου» (Ματθ. β’, 20). Ο Κύριος, περιγράφοντας τον Εαυτό Του ως καλόν ποιμένα, λέγει: «εγώ ειμί ο ποιμήν ο καλός, ο ποιμήν ο καλός την ψυχήν αυτού τίθησιν υπέρ των προβάτων...» (Ιω. ι’, 11).
Και στις τρεις αυτές περιπτώσεις ο όρος ψυχή σημαίνει την ζωή.
2. Η ψυχή χρησιμοποιείται ακόμη για την δήλωση του πνευματικού στοιχείου της υπάρξεώς μας: Ο Κύριος είπε στους Μαθητές Του: «μη φοβηθήτε από των αποκτενόντων το σώμα, την δε ψυχήν μη δυναμένων αποκτείναι∙ φοβηθήτε δε μάλλον τον δυνάμενον και ψυχήν και σώμα απολέσαι εν γεένη» (Ματθ. ι’, 28). Οι άνθρωποι δεν μπορούν να φονεύουν την ψυχή, ενώ ο διάβολος μπορεί να το κάνη, με την έννοια ότι η ψυχή, εάν δεν έχη το Πνεύμα το Άγιο, είναι νεκρά. Ο Κύριος στην παραβολή του άφρονος πλουσίου παρουσιάζει τον Θεό να λέγη στον άφρονα πλούσιο: «άφρον, ταύτη τη νυκτί την ψυχήν σου απαιτούσιν από σου∙ α δε ητοίμασας τίνι έσται;» (Λουκ. ιβ’, 20).
3. Η διαφορά μεταξύ της ψυχής, ως του πνευματικού στοιχείου της υπάρξεως του ανθρώπου, που είναι φύσει θνητή αλλά Χάριτι αθάνατη, και της ζωής φαίνεται και από μια άλλη διδασκαλία του Χριστού: «ος γαρ αν θέλη την ψυχήν αυτού σώσαι, απολέσει αυτήν∙ ος δ’ αν απολέση την ψυχήν αυτού ένεκεν εμού, ευρήσει αυτήν» (Ματθ. ιστ’, 25). Στην μία περίπτωση με τον όρο ψυχή εννοεί ο Κύριος το πνευματικό στοιχείο της υπάρξεώς μας και στην άλλη περίπτωση εννοεί την ζωή. Και ο Ευαγγελιστής Ιωάννης γράφει στην Αποκάλυψή του: «...είδον υποκάτω του θυσιαστηρίου τας ψυχάς των εσφαγμένων δια τον λόγον του Θεού και δια την μαρτυρίαν του αρνίου» (Αποκ. στ’, 9). Το σώμα εσφάγη, αλλά η ψυχή βρίσκεται πλησίον του Θεού και μάλιστα συνομιλεί με τον Θεό, όπως αναφέρει στην συνέχεια ο Ευαγγελιστής.
Πολυσήμαντος είναι ο όρος ψυχή μέσα στην Αγία Γραφή:
- Με αυτόν τον όρο εννοείται και ολόκληρος ο άνθρωπος
- και το πνευματικό στοιχείο της υπάρξεώς του
- και η ζωή που υπάρχει στον άνθρωπο, στα φυτά και στα ζώα,
σ’ όλα εκείνα που μετέχουν της ζωοποιού ενεργείας του Θεού.
Ορισμός της ψυχής:
Με την πνευματική της έννοια, ως του πνευματικού στοιχείου της υπάρξεώς μας, κατά τον άγιο Ιωάννη τον Δαμασκηνό, η ψυχή είναι ζώσα, απλή, ασώματη, αόρατη στους σωματικούς οφθαλμούς, λογική και νοερά, ασχημάτιστη, ενώ χρησιμοποιεί ως όργανο το σώμα και του δίδει ζωή, αυτεξούσια, θελητική και ενεργητική, τρεπτή δηλαδή εθελότρεπτη, κτιστή.
Η ψυχή είναι απλή και αγαθή «υπό του Δεσπότου αυτής κτισθείσα».
Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, ερμηνεύοντας το του Αποστόλου Παύλου «εγένετο ο πρώτος άνθρωπος Αδάμ εις ψυχήν ζώσαν» (Α’ Κορ. ιε’, 45), λέγει ότι ψυχή ζώσα σημαίνει «αείζωον, αθάνατον, ταυτόν δ’ ειπείν λογικήν∙ η γαρ αθάνατος λογική∙ και ου τούτο μόνον, αλλά και κεχαριτωμένην θείως. Τοιαύτην γαρ η όντως ζώσα ψυχήν».
Λέγεται ότι η ψυχή είναι αθάνατη. Γνωρίζουμε καλά ότι αυτή η έννοια της αθανασίας της ψυχής δεν είναι χριστιανικής προελεύσεως, αλλά η Εκκλησία την δέχθηκε με μερικούς όρους και μερικές απαραίτητες προϋποθέσεις που περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων δύο βασικά πράγματα:
- Το ένα είναι ότι οι ψυχές δεν είναι αιώνιες, αλλά κτιστές.
- Και το δεύτερο (το σπουδαιότατο) είναι ότι η αθανασία του ανθρώπου δεν στηρίζεται στην αθανασία της ψυχής, αλλά στην Ανάσταση του Χριστού και στην μελλοντική ανάσταση των σωμάτων».
Η ψυχή του ανθρώπου είναι αθάνατη κατά Χάριν και όχι κατά φύσιν και ακόμη πρέπει να υπογραμμισθή ότι στην Ορθόδοξη Πατερική Παράδοση αθανασία του ανθρώπου δεν είναι η ζωή της ψυχής πέραν του τάφου, αλλά η υπέρβαση του θανάτου με την Χάρη του Χριστού. Η ζωή εν Χριστώ είναι εκείνο που κάνει τον άνθρωπο αθάνατο, γιατί χωρίς την εν Χριστώ ζωή υπάρχει νέκρωση, αφού η Χάρη του Θεού δίδει ζωή στην ψυχή.
Δημιουργία της ψυχής:
Η ψυχή είναι κτιστή, αφού δημιουργήθηκε από τον Θεό. Βασική πηγή μας είναι η αποκάλυψη που δόθηκε στον Μωϋσή: «και έπλασεν ο Θεός τον άνθρωπον, χουν από της γης, και ενεφύσησεν εις το πρόσωπον αυτού πνοήν ζωής, και εγένετο ο άνθρωπος εις ψυχήν ζώσαν» (Γεν. Β’, 7). Αυτό το χωρίο μας περιγράφει την δημιουργία της ψυχής του ανθρώπου. Ερμηνεύοντας το ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος λέγει ότι το «έπλασεν ο Θεός τον άνθρωπον και ενεφύσησεν» είναι «ανάξιον Θεού∙ αλλά δι’ ημάς και το ασθενές το ημέτερον ούτω ταύτα διηγείται η θεία Γραφή, ημίν συγκαταβαίνουσα, ίνα ταύτης αξιωθέντες της συγκαταβάσεως, ανελθείν προς το ύψος εκείνο ισχύσωμεν». Ο τρόπος με τον οποίο ο Θεός έπλασε το σώμα του ανθρώπου και το έκανε εις ψυχήν ζώσαν, που περιγράφει η θεία Γραφή, είναι συγκαταβατικός. Περιγράφεται έτσι για την δική μας ασθένεια.
Ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός γράφει ότι όλα όσα σωματικώς έχουν διατυπωθή για τον Θεό, εκτός από αυτά που έχουν λεχθή για την σωματική επιδημία του Λόγου, «κεκρυμμένην έχει τινά έννοιαν εκ των καθ’ ημάς τα υπέρ ημάς εκδιδάσκουσαν».
Επομένως η ψυχή, όπως και το σώμα, είναι κτίσμα Θεού.
Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, ερμηνεύοντας το εμφύσημα αυτού του Θεού, λέγει ότι είναι «ου μόνον ανοίας αλλά και ατοπίας μεστός ο λόγος» ότι το εμφύσημα στον Αδάμ ήταν η ψυχή και ότι μεταδόθηκε η ψυχή στο σώμα από την ουσία του Θεού. Η ουσία του Θεού «ου μερίζεται ουδέ αλλοιούται, αλλ’ εστιν αναλλοίωτος». Το εμφύσημα λοιπόν του Θεού ήταν η «του αγίου Πνεύματος ενέργεια». Όπως ο Χριστός είπε «λάβετε Πνεύμα άγιον», έτσι και το θείο εμφύσημα «ανθρωπίνως ακουόμενον, Πνεύμά εστι το προσκυνητόν και άγιον». Κατά τον άγιον, δεν είναι ψυχή ένα κομμάτι του Θεού, αλλά η ενέργεια του Παναγίου Πνεύματος, που έκτισε και δημιούργησε ψυχή, χωρίς να γίνη αυτό ψυχή. «Τούτο το Πνεύμα προελθόν, ουκ αυτό γέγονε ψυχή, αλλά ψυχήν έκτισεν∙ ουκ αυτό εις ψυχήν μετεβλήθη, αλλά ψυχήν εδημιούργησε∙ δημιουργόν γαρ το Πνεύμα το Άγιον».
Ο άνθρωπος είναι πλασμένος κατ’ εικόνα του Θεού. Αυτό βέβαια το κατ’ εικόνα δεν αναφέρεται στο σώμα, αλλά κυρίως και πρωτίστως στην ψυχή. Στον άνθρωπο το κατ’ εικόνα είναι ισχυρότερο από εκείνο των αγγέλων, γιατί, όπως θα δούμε, η ψυχή του ανθρώπου ζωοποιεί συνημμένο σώμα. Γενικά μπορούμε να πούμε ότι η ψυχή κατ’ εικόνα του Θεού. Και όπως ο Θεός είναι Τριαδικός, Νους, Λόγος και Πνεύμα, έτσι και η ψυχή του ανθρώπου έχει νου, λόγο και πνεύμα.
Το κατ’ εικόνα στον άνθρωπο είναι ισχυρότερο από το κατ’ εικόνα στους αγγέλους.
Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς λέγει:
- Τα μεν αισθητικά και άλογα των ζώων έχουν μόνον πνεύμα ζωτικό, και αυτό δεν μπορεί να υφίσταται καθεαυτό, δεν έχουν όμως νου και λόγο.
- Οι άγγελοι και οι αρχάγγελοι έχουν νου και λόγο, επειδή είναι νοεροί και λογικοί, αλλά δεν έχουν πνεύμα ζωοποιό, επειδή δεν έχουν σώμα που ζωοποιείται από το πνεύμα.
- Έτσι, επειδή ο άνθρωπος έχει νου, λόγο και πνεύμα ζωοποιό, εφ’ όσον ζωοποιεί συνημμένο σώμα, είναι «μόνος κατ’ εικόνα της τρισυποστάτου φύσεως».
Συγκρίνοντας ο άγιος την ψυχήν των ζώων με την ψυχή των ανθρώπων, λέγει ότι τα ζώα έχουν την ψυχή κατ’ ενέργειαν και όχι κατ’ ουσίαν.
H ψυχή των ζώων, επειδή έχει μόνον ενέργεια, αποθνήσκει με το σώμα. Αντίθετα η ψυχή του ανθρώπου δεν έχει μόνον ενέργεια, αλλά και ουσία. Γι’ αυτό και όταν διαλύεται το σώμα αυτή δεν συνδιαλύεται. Παραμένει αθάνατη.
Οι δυνάμεις της ψυχής κατά τον άγιο Μάξιμο τον Ομολογητή είναι τρεις:
α) η θρεπτική, β) η φανταστική και ορμητική, γ) η λογιστική και νοητική.
- Της θρεπτικής δυνάμεως μετέχουν τα φυτά.
- Της θρεπτικής, της φανταστικής και ορμητικής μετέχουν τα άλογα ζώα.
- Της δε λογιστικής και νοητικής μαζί με τις προηγούμενες μετέχουν οι άνθρωποι. Αυτό δείχνει την μεγάλη αξία του ανθρώπου εν σχέσει προς τα άλογα ζώα.
Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς λέγει ότι η ψυχή, δημιουργημένη από τον Θεό κατ’ εικόνα Του, είναι «νοερά, λογική τε και πνευματική». Γι’ αυτό οφείλει να φυλάττη την τάξη αυτής, να αναφέρεται ολοκληρωτικά στον Θεό:
- Να βλέπη μόνον τον Θεό,
- Να κοσμή τον εαυτό της με την διαρκή μνήμη και θεωρία και με την θερμοτάτη προς αυτόν και διάπυρη αγάπη.
Διάσπαση της ψυχής: Η ψυχή δια των παθών και των αμαρτιών διασπάται, γι’ αυτό χρειάζεται να ενοποιήται, προσφερόμενη στον Θεό. Η ενοποίηση επιτυγχάνεται με πολλούς τρόπους, κυρίως με την εφαρμογή του λόγου του Χριστού.
Ο Θεόληπτος, Μητροπολίτης Φιλαδελφείας, τονίζει κυρίως την αξία της προσευχής:
Με τον λόγο μνημονεύουμε διαρκώς το όνομα του Χριστού,
Με τον νουν ατενίζουμε τον Θεό αρεμβάστως και
Με το πνεύμα διακατεχόμαστε από κατάνυξη, ταπείνωση και αγάπη.
Με αυτόν τον τρόπο ενώνονται οι τρεις δυνάμεις της ψυχής και προσφέρονται στην Αγία Τριάδα. Έτσι επιτυγχάνεται η θεραπεία της ψυχής. Η διάσπαση των δυνάμεων της ψυχής συνιστά ασθένεια και η ενοποίηση συνιστά την θεραπεία.
Διαίρεση της ψυχής.
Ο Νικήτας ο Στηθάτος διαιρεί την ψυχή σε δύο μέρη το λογικό και το παθητικό.
Το λογικό είναι αόρατο και άσχετο στις αισθήσεις. Λέγοντας λογικό ο άγιος εννοεί τον νου του ανθρώπου. Ο νους έχει σχέση με τον Θεό, δέχεται τις ενέργειες του Θεού, στον νου αποκαλύπτεται ο Θεός, η δε λογική, ως ενέργεια, είναι εκείνη που διατυπώνει και εκφράζει τις εμπειρίες του νου. Το παθητικό της ψυχής κατακερματίζεται στις αισθήσεις και στα πάθη.
Ψυχή και σώμα.
Ένα άλλο σημαντικό σημείο, που τονίζουν οι άγιοι Πατέρες, είναι ότι δεν έχουμε ύπαρξη του σώματος άνευ ψυχής ούτε και ύπαρξη ψυχής άνευ του σώματος. Αμέσως μόλις δημιουργεί το σώμα ο Θεός, κτίζει και την ψυχή. Ο άγιος Αναστάσιος ο Σιναΐτης γράφει: «Ούτε γαρ σώμα προ της ψυχής υφίστατο, ούτε ψυχή προ του σώματος». Ο δε άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός επιγραμματικά τονίζει, αντικρούοντας την άποψη του Ωριγένη, ότι «άμα δε το σώμα και η ψυχή πέπλασται, ου το μεν πρώτον, το δε ύστερον». Η ψυχή και το σώμα δημιουργούνται ταυτόχρονα.
Η ψυχή δεν υφίσταται προ της δημιουργίας του σώματος, αλλά κτίζεται μαζί με αυτό: «Την ψυχήν ούτε γαρ προϋφίσταται του σώματος∙ ούτε μεθυφίσταται∙ αλλ’ άμα τη τούτου γενέσει κτίζεται και αυτή».
Η ψυχή κτίσθηκε μαζί με το σώμα. Και ακόμη το έμβρυο «εν τη συλλήψει εψύχωται». Μαζί με την σύλληψη δημιουργείται η ψυχή. Όσο αυξάνεται το σώμα τόσο φανερώνει και τις ενέργειες της η ψυχή.
Υπάρχει σαφής διάκριση μεταξύ της ψυχής και του σώματος, αφού «ουκ έσται η ψυχή σώμα, αλλ’ ασώματος». Δεν είναι δυνατόν καθόλου να βρεθή και να υπάρξη ή να ονομασθή το σώμα ή η ψυχή άσχετα και ανεξάρτητα το ένα από το άλλο . «Η γαρ σχέσις ακίνητος».
Οι αρχαίοι φιλόσοφοι πίστευαν ότι:
- Η ψυχή βρίσκεται σε ένα συγκεκριμένο σημείο του σώματος,
- Το σώμα είναι η φυλακή της ψυχής και ότι,
- Η σωτηρία της ψυχής είναι η ελευθεύρωσή της από το σώμα.
Οι άγιοι Πατέρες διδάσκουν ότι:
Η ψυχή είναι πανταχού του σώματος. Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς λέγει ότι η ψυχή συνέχουσά το σώμα με το οποίο κτίσθηκε «πανταχού του σώματός εστιν, ουχ ων εν τόπω, ουδ’ ως περιεχομένη, αλλ’ ως συνέχουσά τε και περιέχουσα και ζωοποιούσα τούτο κατ’ εικόνα και τούτ’ έχουσα Θεού».
Ο ίδιος άγιος, έχοντας υπ’ όψη ότι υπάρχουν άνθρωποι οι οποίοι την τοποθετούν στον εγκέφαλο σαν σε ακρόπολη (οι ελληνίζοντες) και άλλοι δίδουν σ’ αυτήν το ενδοκάρδιο ως γνησιώτατον όχημα (Ιουδαΐζοντες), λέγει ότι εμείς γνωρίζουμε ακριβώς ότι το λογιστικό ευρίσκεται μέσα στην καρδιά, όχι σαν σε αγγείο, αφού είναι ασώματο, ούτε έξω από την καρδιά, αφού είναι συνημμένο. Η καρδία του ανθρώπου είναι το ηγεμονικό όργανο, κατά τον άγιο Γρηγόριο, ο θρόνος της Χάριτος. Εκεί βρίσκεται ο νους και όλοι οι λογισμοί της ψυχής. Θα επανέλθουμε στο θέμα αυτό…
Η ψυχή χρησιμοποιεί, σύμφωνα με την διδασκαλία των αγίων Πατέρων, ως όργανο την καρδιά και διευθύνει το σώμα. Έχει μια ενότητα με το σώμα, δεν είναι κάτι ξένο σ’ αυτό. Ο Νεμέσιος ο Εμέσης διδάσκει ότι η ψυχή «η ψυχή, ενουμένη τω σώματι, μένει παντελώς ασύγχυτος».
Η ψυχή ενεργεί και διευθύνει όλο το σώμα και όλα τα μέλη του σώματος.
Είναι διδασκαλία της Ορθοδόξου Εκκλησίας ότι ο Θεός διευθύνει τον κόσμο προσωπικά, χωρίς κτιστά μέσα, αλλά με την άκτιστη ενέργειά Του. Έτσι, όπως ο Θεός ενεργεί στην φύση, κατά τον ίδιο τρόπο και «η ψυχή τα του σώματος μέλη και ενεργεί και κινεί έκαστον προς την ιδίαν ενέργειαν». Επομένως, όπως έργο του Θεού είναι να διοική τον κόσμο, «ούτω και ψυχής κυβερνήσαι το σώμα».
Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, που ενδιέτριψε πολύ στο θέμα της σχέσεως ψυχής και σώματος λέγει, ότι συμβαίνει με την ψυχή ό,τι με τον Θεό. Η ψυχή έχει μέσα της μονοειδώς «πάσας τας προνοητικάς του σώματος δυνάμεις». Και όταν ακόμη βλάπτονται μερικά μέλη του σώματος, όταν εξαχθούν τα μάτια και κωφαθούν τα αυτιά, η ψυχή δεν έχει λιγότερες προνοητικές δυνάμεις του σώματος. Η ψυχή δεν είναι οι προνοητικές δυνάμεις, αλλά έχει προνοητικές δυνάμεις. Παρά την ύπαρξη μέσα της των προνοητικών δυνάμεων, εν τούτοις είναι «μία και απλή και ασύνθετος», μη «πολλαπλασιαζομένη ή συντιθεμένη».
Είναι πολύ χαρακτηριστικό ότι στο χωρίο αυτό ο άγιος συνδέει ό,τι συμβαίνει με την ψυχή εν σχέσει προς το σώμα, με τον Θεό εν σχέσει προς όλη την κτίση. Ο Θεός διευθύνει τον κόσμο με τις προνοητικές δυνάμεις Του. Ο Θεός είχε τις προνοητικές δυνάμεις και πριν ακόμη δημιουργηθή ο κόσμος. Ακόμη είναι πολυδύναμος και παντοδύναμος και δεν εκτοπίζεται το ενιαίον και απλούν του Θεού εξ αιτίας των δυνάμεων που υπάρχουν σ’ Αυτόν. Αυτό δείχνει καθαρά ότι η ψυχή είναι «κατ’ εικόνα Θεού». Ό,τι συμβαίνει στον Θεό, κατ’ αναλογία συμβαίνει και στην ψυχή του ανθρώπου.
Ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης λέγει ότι η ψυχή είναι άϋλος και ασώματος. Δεν κρατείται η ψυχή από το σώμα, αλλά αυτή κρατεί το σώμα. Δεν βρίσκεται μέσα στο σώμα σαν σε αγγείο ή ασκό, αλλά μάλλον το σώμα είναι μέσα σ’ αυτήν. Χωρεί η ψυχή δι’ όλου του σώματος «και ουκ εστι μέρος φωτιζόμενον υπ’ αυτής, εν ω μη όλη πάρεστιν».
Το γενικό συμπέρασμα, αναφορικά με την σχέση της ψυχής προς το σώμα, είναι ότι:
- Η ψυχή βρίσκεται μέσα σε όλο το σώμα,
- Δεν υπάρχει τμήμα του ανθρωπίνου σώματος στο οποίο δεν βρίσκεται η ψυχή,
- Η καρδιά είναι το πρώτο λογιστικό της ψυχής ταμείο, εκεί βρίσκεται το κέντρο της ψυχής, όχι σαν σε αγγείο, αλλά σαν σε όργανο, που διευθύνει όλο το σώμα και ότι
- Η ψυχή, ενώ διακρίνεται από το σώμα, εν τούτοις συνδέεται στενώτατα με αυτό.
2. ΑΣΘΕΝΕΙΑ ΚΑΙ ΝΕΚΡΩΣΗ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ
Μιλούμε συχνά στην Εκκλησία για την πτώση του ανθρώπου και τον θάνατο που ήρθε σαν αποτέλεσμα της πτώσεως.
Προηγήθηκε ο πνευματικός θάνατος και ακολούθησε ο σωματικός:
- Η ψυχή έχασε την άκτιστη Χάρη του Θεού,
- Ο νους έπαυσε να έχη σχέση με τον Θεό και εσκοτίσθη.
Μετέδωσε δε αυτήν την σκότωση, την νέκρωση, και στο σώμα.
Κατά τον άγιο Γρηγόριο τον Σιναΐτη, το σώμα του ανθρώπου εκτίσθη άφθαρτον και η ψυχή εκτίσθη απαθής. Και επειδή υπήρχε δια της αλληλοπεριχωρήσεως και της μεταδόσεως συνεκτικότατος δεσμός μεταξύ ψυχής και σώματος, γι’ αυτό εφθάρησαν αμφότερα:
- «η μεν τοις πάθεσι, μάλλον δε δαίμοσι ποιωθείσα∙ (καταστάσα ποιοτικώς εμπαθής και δαιμονιώδης)
- το δε τοις αλόγοις κτήνεσιν εξομοιούμενον».
Έτσι ο άνθρωπος, κατά τον λόγο της Γραφής, «παρασυνεβλήθη τοις κτήνεσι και ωμοιώθη αυτοίς». Η ψυχή με την πτώση γέμισε από πάθη, το σώμα ομοιώθηκε με τα κτήνη. Ο άνθρωπος φόρεσε τους δερμάτινους χιτώνες της φθοράς και της θνητότητος και ομοιώθηκε με τα άλογα ζώα.
Κάθε αμαρτία είναι επανάληψη της αμαρτίας του Αδάμ και με κάθε αμαρτία δοκιμάζουμε τον σκοτασμό και την νέκρωση της πεπτωκυίας ψυχής.
Πτωτικές καταστάσεις της ψυχής.
Όταν ο άνθρωπος αφήνη ελεύθερες τις αισθήσεις και δια των αισθήσεων ο νους διαχέεται έξω από την καρδία, τότε έρχεται η δέσμευση της ψυχής. «Η λύσις των αισθήσεων, δεσμός γίνεται της ψυχής». Αυτή η δέσμευση ισοδυναμεί με τον σκοτασμό.
Η δύση του ηλίου δημιουργεί την νύκτα. Και όταν ο Χριστός υποχωρήση από την ψυχή και καταλαμβάνει αυτήν ο σκοτασμός των παθών, τότε «και οι νοητοί θήρες αυτήν διασπαράττουσι». Η ψυχή περιπίπτει σε αδιαπέραστο σκότος και οι δαίμονες ενεργούν σ’ αυτήν. Ο άνθρωπος βρίσκεται σε ασέληνον νύκτα. Αυτό συνιστά και την ασθένεια της ψυχής.
Ο όσιος Θαλάσσιος λέγει ότι ασθένεια της ψυχής είναι η έξη της κακίας, ενώ θάνατος η κατ’ ενέργειαν αμαρτία. Ασθενούσα η ψυχή οδηγείται ολίγον κατ’ ολίγον στον θάνατο:
- Η ασθένεια της ψυχής είναι η ακαθαρσία της ψυχής.
- Ακαθαρσία της ψυχής είναι το να μη ενεργή κατά φύσιν.
- Από αυτήν την κατάσταση δημιουργούνται μέσα στον νου οι εμπαθείς λογισμοί.
Ψυχή ακάθαρτη, κατά τον άγιο Μάξιμο, είναι μια ψυχή που είναι γεμάτη από λογισμούς και επιθυμίες και μίση.
Ο Ησύχιος ο Πρεσβύτερος περιγράφει τον τρόπο με τον οποίο ασθενεί η ψυχή και τελικά θανατούται:
Ενώ η ψυχή δημιουργήθηκε από τον Θεό απλή και αγαθή, ευχαριστείται με τις προσβολές του διαβόλου και «απατωμένη προστρέχει, ως καλώ, τω χείρονι» και κατ’ αυτόν τον τρόπο αναμιγνύει, δια της φαντασίας, τους δικούς της λογισμούς με την προσβολή του δαίμονος. Και στην συνέχεια συγκατατίθεται και προσπαθεί δια του σώματος να διαπράξη «το οφθέν αυτή ανόμημα κατά διάνοιαν» και έρχεται στην κατάκρισή της.
Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς λέγει:
Οι προπάτορες, όταν εξέστησαν από την μνήμη και θεωρία του Θεού και παρέβησαν την εντολή και συνεμάχησαν με το νεκρό του σατανά πνεύμα, εγυμνώθησαν από των «της άνωθεν αίγλης φωτεινών και ζωτικών ενδυμάτων∙ νεκροί, φευ, ως ο σατάν και αυτοί κατά πνεύμα γεγόνασιν». Έτσι συμβαίνει πάντοτε. Όταν ο άνθρωπος συνδέεται με τον σατανά και κάνει τα δικά του θελήματα, τότε νεκρώνεται η ψυχή του, γιατί ο σατανάς όχι μόνον είναι νεκρό πνεύμα, αλλά και νεκρώνει τους εγγίζοντας αυτόν.
Όταν η ψυχή δεν ενεργή κατά φύσιν είναι νεκρά. «... Όταν μηδέν υγιές έχη, καν δοκή ζην, τέθνηκεν... Οίον, όταν μη επιμελήται αρετής, αλλά αρπάζη και παρανομή, πόθεν δύναμαι ειπείν ότι ψυχήν έχεις; Ότι βαδίζεις; Αλλά τούτο και των αλόγων. Αλλ’ ότι εσθίεις και πίνεις; Αλλά τούτο και των θηρίων. Αλλ’ ότι ορθός έστηκας επί δύο ποσί; Τούτό μοι μάλλον δείκνυσιν, ότι θηρίον ει ανθρωπόμορφον».
Στην διδασκαλία του Αποστόλου Παύλου ο νεκρός άνθρωπος λέγεται «σαρκικός» ή «ψυχικός». Στην προς Κορινθίους επιστολή του γράφει ότι «ψυχικός άνθρωπος ου δέχεται τα του Πνεύματος του Θεού» (Α’ Κορ. β’, 14). Επίσης γράφει: «όπου γαρ εν υμίν ζήλος και έρις και διχοστασίαι, ουχί σαρκικοί εστε και κατά άνθρωπον περιπατείτε;» (Α’ Κορ. γ’, 3). Οι όροι «ψυχικός», «σαρκικός» και «κατά άνθρωπον περιπατείτε» έχουν την ίδια σημασία. Ο σαρκικός και ψυχικός άνθρωπος είναι όλος ο άνθρωπος, ψυχή και σώμα, ο οποίος στερείται της αφθαρτοποιού ενεργείας του Αγίου Πνεύματος. Όταν ο άνθρωπος δεν ακολουθή το Πνεύμα, στερείται της ζωοποιού ενεργείας του Θεού και καθίσταται ψυχικός.
3. ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ
Όλη η παράδοση της Ορθοδόξου Εκκλησίας συνίσταται στο να θεραπεύσει και να ζωοποιήσει την νεκρά από την αμαρτία ψυχή. Σ’ αυτό το σημείο έγκειται η θεραπεία της ψυχής και σ’ αυτό συντελούν όλα τα Μυστήρια και όλη η ασκητική ζωή της Εκκλησίας. Όποιος αγνοεί αυτήν την πραγματικότητα δεν μπορεί να αισθανθεί την ατμόσφαιρα της Ορθοδόξου Παραδόσεως.
Η υγεία και η ζωοποίηση της ψυχής - τρόποι για την απόκτησή της - πώς λειτουργεί μια υγιής και ζωντανή ψυχή.
- Η υγεία της ψυχής είναι η απάθεια και η γνώση.
- Ψυχή τελεία είναι «η ταις αρεταίς ανακραθείσα».
- Ψυχή τελεία είναι εκείνη της οποίας «η παθητική δύναμις νένευκεν ολοτελώς προς τον Θεόν».
- Ψυχή καθαρά είναι «η αγαπώσα τον Θεόν».
- Ψυχή καθαρά είναι «η παθών ελευθερωθείσα και υπό της θείας αγάπης αδιαλείπτως ευφραινομένη».
Οι άγιοι Πατέρες περιγράφουν τρόπους (πρακτικό και θεωρητικό) δια των οποίων ανασταίνεται, ζωοποιείται και θεραπεύεται η ψυχή.
Α. Πρακτική μέθοδος.
Η λύπη κατά Θεόν, δηλαδή η μετάνοια, αναιρεί την ηδονή∙ «ηδονής δε αναίρεσις, ανάστασις υπάρχει ψυχής».
Ο Μέγας Αντώνιος έλεγε ότι πρέπει να καθαρεύσωμεν την διάνοιαν. «Εγώ γαρ πιστεύω, ότι καθαρεύσασα πανταχόθεν και κατά φύσιν εστώσα δύναται διορατική γινομένη, πλείον και μακρότερον βλέπειν των δαιμόνων, έχουσα τον αποκαλύπτοντα Κύριον αυτή». Δηλαδή μας συνιστά, ο άγιος θεράπων της ψυχής, να καθαρίζουμε το νου μας. Είναι παρατηρημένο ότι, όταν κρατά κανείς τον νου του καθαρό από λογισμούς και διάφορες εικόνες, τότε μπορεί να διατηρεί καθαρά την ψυχή του.
Ο Θεόληπτος Μητροπολίτης Φιλαδελφείας διδάσκει: «όταν τους έξω περισπασμούς κ α τ α ρ γ ή σ η ς και τους έσω λογισμούς κ α τ α λ ε ί ψ η ς, εγείρεται τότε ο νους εν τοις έργοις και τοις λόγοις του πνεύματος». Η προσπάθεια να κρατήσει κανείς τον νου του καθαρό και η προσπάθεια να ελευθερωθεί από τους πολλούς περισπασμούς έχει σαν αποτέλεσμα να φανεί μέσα μας ο νους, ο οποίος μέχρι πρότινος ήταν νεκρός και άρα αφανής. Γι’ αυτό πάλι ο Θεόληπτος παραγγέλλει: «στήσον τοιγαρούν τας ομιλίας των έξω και πύκτευσον προς τους έσω λογισμούς, μέχρις αν εύρης τον τόπον της καθαράς προσευχής και τον οίκον, εν ω Χριστός κατοικεί».
Η καρδιά είναι ο οίκος όπου κατοικεί ο Θεός. Θα τον ανακαλύψουμε μόνον όταν αγωνισθούμε για να ζήσουμε ησυχαστικά και όταν αγωνισθούμε εναντίον των λογισμών που κυριαρχούν μέσα μας. Έχει μεγάλη σημασία η καθαρότης του νου. Η μέθοδος αυτή είναι απλή, αλλά περιεκτική και προξενεί μεγάλη ωφέλεια στην ψυχή του ανθρώπου, αφού την καθιστά ναό του Παναγίου Πνεύματος.
Η ψυχή θεραπεύεται όταν αποστέργη (αποδοκιμάζει-ξεχωρίζει) την προς τα χείρω σχέση και προσκολλάται δια της αγάπης τω κρείττονι.
Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, ερμηνεύοντας όλη την Παράδοση της Ορθοδόξου Εκκλησίας, λέγει ότι με την παράβαση και την αμαρτία χάσαμε μεν το καθ’ ομοίωσιν, αλλά «το κατ’ εικόνα ουκ απωλέσαμεν». Ακριβώς επειδή δεν χάσαμε το κατ’ εικόνα, γι’ αυτό μπορούμε να αναστήσουμε την ψυχή. Απαλασσομένη η ψυχή από την σχέση προς τα χειρότερα και προσκολλωμένη δια της αγάπης προς το αγαθότερο και υποτασσομένη σ’ αυτό, δια των έργων και των τρόπων της αρετής, «φωτίζεται παρ’ αυτού και καλλύνεται βελτιουμένη και πειθομένη ταις εκείνου βουλαίς και παραινέσεσι, παρ’ ων και την όντως ζωήν την αιώνιον απολαμβάνει». Η ψυχή όταν υπακούη στον νόμο του Θεού υγιαίνει ολίγον κατ’ ολίγον, φωτίζεται και απολαμβάνει της αιωνίου ζωής.
Β. Θεωρητική μέθοδος.
Ο Νικήτας Στηθάτος, εκτός από την πρακτική μέθοδο για να θεραπευθή η ψυχή, προτείνει και άλλη μέθοδο, την θεωρητική. Εκεί που υπάρχει
- έρως Θεού,
- εργασία των νοητών πραγμάτων και
- μετουσία του απροσίτου φωτός,
«εκεί των δυνάμεων της ψυχής ειρήνη και νοός κάθαρσις και η ενοίκησις της Αγίας Τριάδος». Γι’ αυτό, εκτός από την προσπάθεια να τηρήσουμε τον νου μας καθαρό, χρειάζεται να τον συνηθίζουμε στην νοερά εργασία και την νοερά προσευχή∙ να αποκτήση αγάπη και έρωτα προς τον Θεό, γιατί όπου ενοικεί αυτός ο έρως εκεί επιτυγχάνεται η ειρήνη των δυνάμεων της ψυχής και η καθαρότης του νοός.
Η ψυχή θεραπεύεται όταν κινείται κατά φύσιν.
Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς γράφει ότι αγωνιζόμαστε να ε ξ ο ι κ ί σ ο υ μ ε από το σώμα τον νόμο της αμαρτίας και να ε ν ο ι κ ί σ ο υ μ ε μέσα στο σώμα την επισκοπή του νου και έπειτα νομοθετούμε σε κάθε δύναμη της ψυχής και στα μέλη του σώματος τα προσήκοντα:
- Στις αισθήσεις νομοθετούμε εγκράτεια.
- Στο παθητικό (επιθυμητικό-φιλήδονες επιθυμίες, θυμικό-εμπαθής συμπεριφορά) μέρος της ψυχής την αγάπη.
- Το λογιστικό βελτιώνουμε αποβάλλοντες κάθε τι που εμποδίζει την διάνοια στην ανάβαση προς τον Θεό, και αυτό καλούμε νήψη.
- Όταν κανείς καθαρίσει το σώμα με την εγκράτεια,
- τον θυμό και την επιθυμία «δι’ αγάπης θείας ποιησάμενος»
- και παρουσιάσει στον Θεό τον νου του εξαγνισμένο δια της προσευχής,
τότε «κτάται και ορά εν εαυτώ την επηγγελμένην χάριν τοις κεκαθαρμένοις την καρδίαν.
Ο άγιος Μάξιμος προτρέπει:
- «Το θυμικόν (ασπλαχνία-μίσος-φόνος-φθόνος-μνησικακία-ασυμπάθεια) της ψυχής, αγάπη χ α λ ί ν ω σ ο ν∙ (αγάπη-φιλανθρωπία-πραότης-φιλαδελφία-ανεξικακία-καλωσύνη).
- το επιθυμητικόν (γαστριμαργία-λαιμαργία-πορνεία-μοιχεία-ακαθαρσία-φιλοχρηματία-δοξομανία-σαρκολατρεία) αυτής, εγκρατεία κ α τ α μ ά ρ α ν ο ν∙ (νηστεία-εγκράτεια-κακοπάθεια-ακτημοσύνη-επιθυμία μελλόντων-θάνατος)
- και το λογιστικόν (απιστία-αίρεση-αφροσύνη-βλασφημία-αχαριστία) αυτής, προσευχή π τ έ ρ ω σ ο ν, (πίστη-ορθό δόγμα-μελέτη-προσευχή-ευχαριστία),
και το φως του νου ουκ αμαυρούται ποτέ».
Η θεραπεία της ασθενούς ψυχής, η ζωοποίηση του νεκρού νοός, η καθαρότης της ακαθάρτου καρδίας, δεν επιτυγχάνονται με συμβουλές, ούτε με φάρμακα, αλλά με την ασκητική μέθοδο της Εκκλησίας, με την εγκράτεια, την αγάπη, την προσευχή και την διαφύλαξη του νου από τις προσβολές του σατανά δια των λογισμών. Γι’ αυτό η Ορθόδοξη Παράδοση έχει μεγάλη σημασία για την εποχή μας, γιατί είναι η μόνη που μπορεί να ελευθερώσει τον άνθρωπο και να τον θεραπεύσει από το άγχος και την ανασφάλεια που προέρχονται από τον θάνατο της ψυχής.
4. Ο ΝΟΥΣ
Ο όρος νους είναι πολυσήμαντος στα έργα των αγίων Πατέρων της Εκκλησίας. Άλλοτε ταυτίζεται με την ψυχή, άλλοτε είναι μια ενέργεια της ψυχής, ο οφθαλμός της ψυχής, άλλοτε με τον όρο νου υποδηλώνεται η ουσία της ψυχής, άλλοτε υποδηλώνεται η ενέργειά της και άλλοτε είναι η προσοχή που είναι λεπτοτέρα της διανοίας.
Με τον όρο νου θα εννοούμε κυρίως την δύναμη της ψυχής καθώς επίσης το πιο καθαρό μέρος της ψυχής, που είναι οφθαλμός της ψυχής, σύμφωνα με τα λεγόμενα από τον άγιο Ιωάννη τον Δαμασκηνό «ουχ έτερον έχουσα παρ’ εαυτήν τον νουν, αλλά μέρος αυτής το καθαρώτατον (ώσπερ γαρ οφθαλμός εν σώματι, ούτως εν ψυχή νους)...». Αυτός ο οφθαλμός της ψυχής, που λέγεται νους και ενεργεί δια των αισθήσεων, είναι αυτό που μολύνεται, αρρωσταίνει και χρειάζεται θεραπεία. Όπως ο οφθαλμός του σώματος, όταν ασθενή, σκοτίζει όλο το σώμα, κατά τον ίδιο τρόπο όταν ασθενή ο οφθαλμός της ψυχής, που είναι ο νους, τότε σκοτίζεται ολόκληρη η ψυχή του ανθρώπου. Αυτό εννοούσε ο Κύριος όταν έλεγε «ει ουν το φως το εν σοι σκότος εστί, το σκότος πόσον;» (Ματθ. στ’, 23). Ο νους εξερχόμενος από την καρδιά, αφιστάμενος του Θεού, ασθενεί και πεθαίνει, οπότε νεκρώνεται και ολόκληρη η ψυχή. Αυτό θα το δούμε στην συνέχεια περισσότερο αναλυτικά.
Η φυσική ζωή του νου
Ο άνθρωπος, ως εικών του Θεού, έχει νουν απαθή, όταν ο νους βρίσκεται στην φυσική του κατάσταση και δεν κινείται πέρα από την δική του αξία και φύση. Γι’ αυτό ο νους του ανθρώπου επιθυμεί και ζητεί να ενωθεί με τον Θεό «εξ ου την αρχήν έσχε» και ανατρέχει με τις φυσικές ιδιότητες προς Αυτόν και «αυτόν μιμείσθαι ποθεί τω φιλανθρώπω».
Όπως ο Νους – Πατήρ γεννά τον Λόγο, ο οποίος (Λόγος) γεννά και αναπλάττει τους ανθρώπους, έτσι και ο νους της ψυχής γεννά τον λόγο, αναπλάττει τις ψυχές των άλλων ανθρώπων δια του λόγου, και ζωογονεί «ταύτας τω πνεύματι του στόματος αυτού». Όταν ο νους κινείται φυσικά προς τον Θεό και ενώνεται μαζί Του, γίνεται και αυτός κατά Χάριν ό,τι είναι κατά φύσιν ο Ουράνιος Νους.
Η ένωση νου και Θεού είναι στάση, αλλά συγχρόνως και κίνηση, αφού η τελείωση είναι ατέλεστη. Ο άνθρωπος, μένοντας εν τω Θεώ, κινείται διαρκώς. Γράφει ο όσιος Νικήτας για τον νου. «...πάντες οι νόες εν αυτώ τω πρώτω νοΐ την τε στάσιν έχουσι μόνιμον και την κίνησην ακατάληκτον». Αυτό συμβαίνει όχι σε ακάθαρτο νου, αλλά σε νου που είναι καθαρός και αθόλωτος. Ο νους ενούμενος με τον Πρώτο Νου γίνεται αγαθός και σοφός. «Αγαθός και σοφός μόνος φύσει ο Θεός∙ γίνεται δε μεθέξει και ο νους, αν σπουδάση».
Περιγράφοντας την φυσική κατάσταση του νου είμαστε υποχρεωμένοι να καθορίσουμε σαφώς ποια είναι η κατά φύσιν, η παρά φύσιν και η υπέρ φύσιν κίνηση του νου. Ο όσιος Μάρκος ο ασκητής περιγράφει τις τρεις κινήσεις του νου:
Όταν ο νους εισέλθει στο κατά φύσιν τότε ευρίσκει τον εαυτό του αίτιο των πονηρών λογισμών, γνωρίζει τις αιτίες των παθών και εξομολογείται στον Θεό τις αμαρτίες.
Όταν εισέλθη στο παρά φύσιν λησμονεί την δικαιοσύνην του Θεού και μάχεται με τους ανθρώπους, θεωρώντας ότι αυτοί τον αδικούν.
Όταν εισέλθη στο υπέρ φύσιν ευρίσκει τους καρπούς του Αγίου Πνεύματος.
Αυτό σημαίνει ότι:
όταν ο νους μας επιλανθάνεται (παραμελεί, ξεχνά, λησμονεί) του Θεού και μάχεται με τους ανθρώπους, είναι στην παρά φύσιν κατάσταση,
ενώ όταν γνωρίζει την αιτία των παθών και ευρίσκει τους καρπούς του Αγίου Πνεύματος ζει την κατά φύσιν και την υπέρ φύσιν κατάσταση αντίστοιχα.
Η ζωή του Πνεύματος είναι εκείνη που φανερώνει την φυσική κατάσταση του νου και περιγράφει την φυσική του πορεία. Όταν ο άνθρωπος επιμένει να διατηρείται ο νους του στην κατά φύσιν κίνηση, τότε παραμένει καθαρός από την ύλη και «κατακοσμείται πραότητι, ταπεινοφροσύνη, αγάπη και συμπαθεία, και υπό των ελλάμψεων του Αγίου καταφαιδρύνεται Πνεύματος».
Κατά τον άγιο Μάξιμο τον Ομολογητή ο νους ενεργεί κατά φύσιν όταν έχη τα πάθη υποτεταγμένα, όταν θεωρεί τους λόγους των όντων και όταν διάγει προς τον Θεό.
Επίσης οι άγιοι Πατέρες τονίζουν την πραγματικότητα ότι ο νους μετασχηματίζεται προς κάθε νόημα των πραγμάτων που δέχεται. Θεωρώντας τα νοήματα των πραγμάτων πνευματικώς, «προς έκαστον θεώρημα ποικίλως μεταμορφούται». Όταν δε ενωθή με τον Θεό τότε γίνεται άμορφος και ασχημάτιστος. Γι’ αυτό έχει μεγάλη σημασία να μάθη ο νους να δέχεται πνευματικώς (όχι σαρκικώς-εμπαθώς-υλικώς) τα νοήματα των πραγμάτων, γιατί διαφορετικά δεν ζεί στην φυσική του κατάσταση, αλλοιώνεται, και όταν ο νους που είναι ο οφθαλμός της ψυχής, αλλοιωθεί, τότε αυτομάτως αλλοιώνεται όλη η ψυχή. Γιατί όταν μολυνθεί και ασθενήσει μια ενέργεια της ψυχής τότε αλλοιώνονται και ασθενούν όλες οι άλλες δυνάμεις, αφού «κοινωνούσι πάσαι της μιας τω ενιαίω της ψυχής».
Ο νους είναι εκείνος που καθορίζει όλη την κατάσταση του ανθρώπου, αφού αυτός είναι ο τροφοδότης της ψυχής. Ο νους μας είναι στο μέσον δυο πραγμάτων, της αρετής και της κακίας, του αγγέλλου και του δαίμονος, που το κάθε ένα μέρος ενεργεί τα δέοντα. Συνδεδεμένος ο νους με την ελευθερία έχει την δύναμη να ακολουθήσει ένα από τα δύο ή να αντισταθεί σε ένα από τα δύο. Ο νους είναι εκείνος που μερίζει (διχοτομεί- κατατέμνει) την ψυχή. Πρώτος αυτός πάσχει και εν συνεχεία μολύνει και παρασύρει όλη την ψυχή. Είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα του νου ότι σε όποιο πράγμα παραμένει εκεί πλατύνεται (προσαρμόζεται) και στην συνέχεια σ’ αυτό τρέπει την επιθυμία και την αγάπη. Αυτό μπορεί να γίνει είτε στα θεία, οικεία και νοητά είτε στα πράγματα και τα πάθη της σαρκός. Γι’ αυτό η ορθόδοξη ασκητική δίνει μεγάλη σημασία στην πορεία και την κίνηση του νου. Γιατί όταν ο νους στραφεί και ενατενίσει πράγματα υλικά και μολυνθεί από το νόημα των πραγμάτων, τότε ασθενεί και στην συνέχεια μεταφέρει την ασθένεια σε όλες τις δυνάμεις της ψυχής.
Ο νους έχει ουσία και ενέργεια και ως ουσία βρίσκεται μέσα στην καρδιά, ενώ ως ενέργεια στους λογισμούς και έτσι εξέρχεται από το σώμα και συλλαμβάνει το νόημα των πραγμάτων. Στην φυσική κατάσταση ο νους εισέρχεται στην καρδιά, η ενέργεια στην ουσία, και έτσι ανέρχεται προς τον Θεό. Αυτή είναι η κυκλική κίνηση του νου για την οποία θα κάνουμε αργότερα λόγο.
Ο νους, ως εικόνα του Θεού, έχει ζωή μόνον όταν ενώνεται με τον Θεό και καθίσταται σοφός και αγαθός. Αυτή είναι η ζωή του νου. Η φυσική κατάσταση του νου είναι να ενωθεί με τον νου του Χριστού. Τότε ελλάμπεται και φωτίζεται. Η «όντως ζωή και αληθής ενέργεια του νου» είναι όταν το λογιστικό της ψυχής, ο νους, ασχολείται με θεία θεωρήματα και αναπέμπει στον Θεό ύμνο και ευχαριστία και όταν με την συνεχή μνήμη κολλάται προς Αυτόν. Νέκρωση του νου είναι η απομάκρυνση από τον Θεό, ενώ ζωή του νου είναι η κοινωνία και η ενότητα μαζί Του.
Όπως το σώμα για να ζήση έχει ανάγκη της τροφής και η ψυχή για να ζήση έχει ανάγκη της αρετής, έτσι και η πνευματική προσευχή είναι η τροφή του νου. Η προσευχή τροφοδοτεί τον νου και τον ζωοποιεί. Ο νους όταν κινείται προς τον Θεό και ενώνεται μαζί Του είναι υγιής, ζωντανός. Και σ’ αυτήν την κατάσταση δέχεται την παράκληση του Θεού. Εν Θεώ ο νους αποκτά την υγεία, την αίσθηση. Είναι απαραίτητο στην πνευματική ζωή ο νους να έχει ζωή, ώστε να διακρίνει τις ενέργειες και παρακλήσεις του Θεού από τις ενέργειες του διαβόλου. Στον υγιή νου, που σχολάζει (παραμένει) διαρκώς στα θεία, «και το παθητικόν (θυμός-επιθυμία) μέρος θείον γέγονεν όπλον». Τότε όλη η ψυχή υγιαίνει. Ο νους είναι ένα άρμα που παρασύρει την ψυχή είτε στον Θεό είτε στον διάβολο και τα έργα της αμαρτίας. Ο νους πάντως όταν υγιαίνει πληροφορείται από τον Θεό. Είναι σαφής εντολή του Αποστόλου Παύλου που ισχύει για τον καθαρό και ζωντανό νου: «έκαστος εν τω ιδίω νοΐ πληροφορείσθω»
Ζώντας ο άνθρωπος «εν τη αποκαλύψει», φωτιζόμενος από την ενέργεια του Παναγίου Πνεύματος, γνωρίζει όλα τα βάθη της ψυχής και όλες τις δυνάμεις του νου, που για τον μακράν της Χάριτος άνθρωπο είναι άγνωστα και ακατανόητα. Άλλωστε μακράν του Θεού όλος ο άνθρωπος καθίσταται αφανής και άγνωστος.
Όλα αυτά που αναφέραμε δείχνουν την φυσική κατάσταση του νου, όπως λειτουργεί στον φυσικό άνθρωπο, στον άνθρωπο του Θεού. Ο νους στην φυσική του κατάσταση αποκρούει τους λογισμούς που προέρχονται από τον διάβολο και γενικά αποκρούει κάθε λογισμό που είναι αντίθετος με την αγάπη. Επίσης καθίσταται τέλειος όταν πλουτίζη από την γνώση του Θεού. Η γνώση αυτή είναι γνώση του Θεού και των δημιουργημάτων, κατά τρόπο υπεράγνωστο.
5. ΑΣΘΕΝΕΙΑ ΤΟΥ ΝΟΥ
Ο νους με την πτώση: αμαυρώθηκε, σκοτίσθηκε, αρρώστησε. Έπαυσε να είναι τέλειος. Αυτό το ίδιο γίνεται κάθε φορά που ο άνθρωπος διαπράττει την αμαρτία.
Η πρώτη μάχη του διαβόλου γίνεται με τον νου.
Οι δαίμονες επιδιώκουν να τον υποδουλώσουν, οπότε στην συνέχεια έρχεται ο άνθρωπος στην συγκατάθεση και την αμαρτία.
α. Αιχμαλωσία.
Ο άγιος Μάξιμος διδάσκει ότι οι δαίμονες, λαμβάνοντες αφορμή από τα πάθη που υπάρχουν στην ψυχή, κινούν τους εμπαθείς λογισμούς, δια των οποίων πολεμούν τον νου και εκβιάζουν αυτόν να έλθει σε συγκατάθεση της αμαρτίας. Γίνεται μεγάλη μάχη για να αιχματωλισθεί ο νους και να προσελκυσθεί στον εμπαθή λογισμό. Όταν ηττηθεί ο νους, «άγουσιν εις την κατά διάνοιαν αμαρτίαν και, ταύτης αποτελεσθείσης, φέρουσιν αυτόν λοιπόν αιχμάλωτον εις την πράξιν». Δεν μένει όμως μέχρι εκεί το κακό. Αφού οι δαίμονες με τους εμπαθείς λογισμούς ερημώσουν την καρδιά, υποχωρούν, αλλά παρά ταύτα μένει στο νου το είδωλο της αμαρτίας. (είδωλο: κάτι που μπορεί να γίνει αντιληπτό με τις αισθήσεις μας). Αυτή είναι η ασθένεια του νου. (π.χ. η ασθένεια του σώματος…) Όχι μόνον αιχμαλωτίζεται, αλλά και ασθενεί, αφού παραμένει το είδωλο της αμαρτίας, το οποίο είναι μια διαρκής πληγή και αιτία μιας νέας αμαρτίας. Σε αυτήν την κατάσταση λέμε πως ο νους είναι αιχμαλωτισμένος από τον διάβολο και τα πάθη, και «νους υπό παθών κεκρατημένος, εννοεί τα μη πρέποντα».
Αυτό φανερώνουν οι λόγοι και τα έργα. Όσα λέγει και πράττει ο άνθρωπος φανερώνουν την ασθένεια ή την υγεία του νου του. Γι’ αυτό οι έχοντες το χάρισμα της διακρίσεως διακρίνουν από τις εξωτερικές κινήσεις και από τα λόγια του κάθε ανθρώπου την κατάσταση του νου. Η σχέση του νου προς την αίσθηση «δούλον αυτόν καθίστησι των του σώματος ηδονών». Ο νους τότε αντί να στρέφεται προς τον Θεό και να ενώνεται μαζί Του, στρέφεται και ενώνεται με τα αισθητά, γι’ αυτό γίνεται δούλος. Σ’ αυτήν την δουλεία, την αιχμαλωσία, έγκειται η ασθένεια του νου. Και φυσικά αυτή η ασθένεια προξενεί τον θάνατο του νου.
β. Σκοτασμός.
Η ασθένεια του νου χαρακτηρίζεται και με την λέξη «σκοτασμός». Ο νους, ως εικών του Θεού, είναι φωτεινός. Όταν όμως απομακρύνεται από τον Θεό και χάνει την φυσική του κατάσταση, τότε αμαυρούται, σκοτίζεται.
Ο Ησύχιος ο Πρεσβύτερος διδάσκει ότι οι οκτώ γενικότατοι λογισμού της κακίας μέσα στους οποίους υπάρχει κάθε λογισμός έρχονται στην πύλη της καρδίας. Και όταν βρουν τον νου αφύλακτο εισέρχονται ο ένας μετά τον άλλο στον κατάλληλο καιρό στην καρδιά, και κάθε ένας αφήνει εκεί «εσμόν (δηλ. πλήθος ακολουθούντων, με αρνητική σημασία, συρφετός) λογισμών αισχρών∙ και ούτω τον νουν σκοτίσας, εκκαλεί το σώμα προτρεπόμενος εις εργασίαν αισχρών πράξεων». Ο νους από τους πολλούς λογισμούς
σκοτίζεται. Σε άλλη συνάφεια ο ίδιος διδάσκει ότι, όταν ο άνθρωπος διάγει την ζωή της αμαρτίας και της ασωτίας, «τον νουν σκοτίζει». Γι’ αυτό συνιστάται από την πατερική διδασκαλία να φυλάττουμε τους λογισμούς «ίνα μη σκοτισθείς ο νους, άλλα αντ’ άλλων βλέπη».
Έτσι μπορούμε να κάνουμε λόγο για την τύφλωση του νου και την ανικανότητα να βλέπει καθαρά τα πράγματα. Και όταν ο νους σκοτισθεί τότε δεν έχει καθαρούς και ανοικτούς διαδρόμους προς τον πλησίον. Όλα μολύνονται και σκοτίζονται με φοβερές και συνταρακτικές συνέπειες για την ζωή μας. Οι πονηρές έννοιες σκοτίζουν τον νου και τον καταστρέφουν, όπως αποκρύπτουν τα σύννεφα τον ήλιο.
Ο νους σκοτίζεται και παραμένει άκαρπος:
ή όταν λαλήσει κοσμικούς λόγους
ή όταν δεχθεί αυτούς στην διάνοια και προσομιλήσει (διαλέγεται)
ή όταν ασχοληθεί το σώμα μαζί με τον νου σε αισθητά.
Αμέσως τότε χάνει την θέρμη, την κατάνυξη, την παρρησία εν Θεώ και την γνώση. Γι’ αυτό, «όσον προσέχομεν τω νω, φωτιζόμεθα∙ και όσον ου προσέχομεν, σκοτιζόμεθα».
γ. Τύφλωση.
Ο σκοτασμός λέγεται και τύφλωση, αφού είναι πραγματική τύφλωση του νου. Ο
νους εκτυφλούται από τα τρία πάθη, την φιλαργυρία, την κενοδοξία και την ηδονή.
Η άγνοια του χοϊκού νοός, κατά τον Νικήτα τον Στηθάτο, που είναι αχλύς (καταχνιά-θολούρα) και ζόφος βαθύς (πυκνό σκοτάδι), «τας οράσεις της ψυχής επικαλύπτουσα, ζοφώδη αυτήν περί το νοείν τα θεία τε και ανθρώπινα απεργάζεται (την προετοιμάζει κρυφά για πτώση), μη δυναμένην προς τας αυγάς (ξημέρωμα) του θείου φωτός ατενίζειν ή εν απολαύσει γίνεσθαι των αγαθών εκείνων, α οφθαλμός ουκ είδε και ους ουκ ήκουσε και επί καρδίαν ανθρώπου ουκ ανέβη».
Ο νους και γενικά η ψυχή είναι ανίκανη να ενατενίσει τον Θεό και να ελλαμφθεί. Και αυτό αποτελεί την ασθένεια και τον θάνατό του. Σ’ αυτήν την κατάσταση ο άνθρωπος δεν μπορεί να βρει την αλήθεια.
«Ο Μ. Βασίλειος διδάσκει ότι: Όπως ο οφθαλμός, όταν μετακινείται συνεχώς άλλοτε προς τα πλάγια και άλλοτε μεταστρέφεται «προς τα άνω και κάτω πυκνά», δεν μπορεί να δει καθαρά το αντικείμενο, το ίδιο συμβαίνει και με τον οφθαλμό της ψυχής, δηλαδή τον νου. Όταν περισπάται από πολλές κοσμικές φροντίδες είναι αδύνατον να βρει την αλήθεια: «Ούτω και νουν ανθρώπου, υπό μυρίων των κατά τον κόσμον φροντίδων περιελκόμενον, αμήχανον εναργώς ενατενίσαι τη αληθεία».
δ. Πώρωση.
Μια άλλη κατάσταση της ασθενείας του νου είναι η πώρωση, η αναλγησία και η αναισθησία. «Αναλγησία καρδίας, επώρωσε νουν»λέγει ο της Κλίμακος άγιος. Όταν οι δαίμονες έλθουν στην ψυχή και περιστρέψουν (γυρίσουν προς άλλη κατεύθυνση) το φως του νου, τότε δεν υπάρχει νήψη, διάκριση, επίγνωση, εντροπή, αλλά «αναλγησία, και αναισθησία, και αδιακρισία, και αβλεψία».
Ο ασθενών νους είναι δέσμιος, αιχμάλωτος. «Δεσμά υπάρχουσι νου, πάθη ψεκτά, κατέχοντα αυτόν εν τοις αισθητοίς πράγμασιν». Δηλαδή τα πάθη τα ψεκτά δεσμεύουν τον νου, τον κρατούν δεμένο στα αισθητά πράγματα. Ο άγιος Μάξιμος λέγει ότι, όπως ένα στρουθίο (πουλί) όταν είναι δεμένο από το πόδι δεν μπορεί να πετάξει όσο και αν προσπαθεί γιατί επανέρχεται στην γη, «ούτω και ο νους, μήπω απάθειαν κτησάμενος και επί την γνώσιν των ουρανίων πετόμενος, υπό των παθών καθελκόμενος (φερόμενος), επί την γην κατασπάται». Όσο κι αν προσπαθή ο νους να πετάξει προς την γνώση των ουρανίων, αν δεν έχει απαλλαγεί από τα πάθη, δεν μπορεί. Τα πάθη τον δεσμεύουν και τον κρατούν αιχμάλωτο στην γη. Ο νους ακόμη παχύνεται από τα διάφορα πάθη και δεν μπορεί να προσευχηθεί καθαρά στον Θεό.
Ο τετυφωμένος (τυφλωμένος από υπερηφάνεια) νους είναι νεφέλη άνυδρος, που περιφέρεται από τα πνεύματα της κενοδοξίας και υπερηφανείας.
Ο νους που ασθενεί από το πάθος της κενοδοξίας πλανάται, αφού προσπαθεί με σχήματα και μορφές να περιγράψει το θείον.
Ο Ησύχιος ο Πρεσβύτερος περιγράφει και τον τρόπο με τον οποίο ο νους γίνεται αιχμάλωτος: Εάν είναι άπειρος και διάγει χωρίς νήψη, (δηλαδή προσοχή και εσωτερική λεπτότητα) τότε αμέσως μείγνυται εμπαθώς με το φαντασθέν σ’ αυτόν, δηλαδή με αυτό που φέρνει η φαντασία, και στην συνέχεια διαλέγεται και δίδει αποκρίσεις. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, «αναμίξ γίνονται οι ημέτεροι λογισμοί τη δαιμονιώδει φαντασία». Και όσο αυξάνεται και πληθύνεται η φαντασία τόσο πάσχει ο νους.
ε. Μόλυνση.
Εκτός από τις προηγούμενες καταστάσεις της ασθενείας του νου είναι και η μόλυνση. Ο μολυσμός του νου δεν προέρχεται μόνον από μια μεγάλη θανάσιμη αμαρτία, αλλά και από ένα μικρό λόγο που εξέρχεται από το στόμα: «υπό λόγου πολλάκις ενός απροσέκτως προερχομένου τον νουν εμόλυνε». Αλλά αυτό συμβαίνει κυρίως σ’ αυτόν που γεύθηκε την χάρη και ενέργεια της προσευχής.
στ. Παραρριπισμός.
(έντονο και αιφνίδιο δαιμονικό φύσημα-ασυνήθιστος ήχος, στο νου).
Ο άγιος Ιωάννης της Κλίμακος κάνει λόγο για τον παραρριπισμό του νου, που χωρίς να μεσολαβήσει χρόνος ή λόγος ή εικόνα, παρουσιάζει με περισσότερη οξύτητα το πάθος στον άνθρωπο. Με μια απλή κίνηση παρουσιάζεται το πάθος μέσα στην ψυχή του ανθρώπου. Φαίνεται πως ο νους αιχμαλωτίζεται και υποδουλώνεται με μια απλή κίνηση, χωρίς να προηγηθή μεγάλος σύνθετος λογισμός.
Έτσι λοιπόν η ασθένεια του νου, με όσα αναφέραμε προηγουμένως, είναι η διαφθορά, ο σκοτασμός, η τύφλωση, η αναλγησία και αναισθησία, η δέσμευση και αιχμαλωσία, η πλάνη, η μόλυνση και ο παραρριπισμός. Κάθε τι που εκδιώκει και αποτρέπει τον νου από την φυσική κίνηση είναι ασθένεια, της οποίας συνέπεια είναι ο θάνατος του νου. Σ’ αυτήν την κατάσταση όλος ο άνθρωπος είναι ασθενής, μεμολυσμένος και νεκρός.
6. ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΤΟΥ ΝΟΥ
Μια ορθόδοξη αγωγή προϋποθέτει κυρίως και προς παντός θεραπεία του νοερού της ψυχής. Εφ’ όσον όταν σκοτίζεται ο νους σκοτίζεται και μολύνεται όλη η ψυχή, σημαίνει πως η θεραπεία του νου έχει σαν συνέπεια θα θεραπευθεί όλη η ύπαρξή μας.
- 1.Τρόποι θεραπείας του νου
- Φυλακή νοός
Βασική διδασκαλία των αγίων μας είναι ότι η θεραπεία του νου επιτυγχάνεται με την φυλακή του νου, την τήρηση του νου, που λέγεται νήψη. Η φυλακή του νου έχει ονομασθεί «φωτοτόκος και αστραπητόκος και φωτοβόλος και πυρφόρος» και υπερέχει από πολλές αρετές.
Η φυλακή του νου είναι εκείνη που με την δύναμη του Χριστού μπορεί:
α. Τους ανθρώπους από αμαρτωλούς, αχρείους, βεβήλους, αγνώστους, ασυνέτους και αδίκους να τους κάνει δικαίους, εύχρηστους καθαρούς, αγίους, συνετούς.
β. Μπορεί να κάνη τους ανθρώπους «μυστικά θεωρείν και θεολογείν».
Από την φυλακή του νου, την τήρηση του νου, ο άνθρωπος καθαίρεται, αγιάζεται και καθίσταται ικανός να θεολογεί.
Ο άνθρωπος, κατά τον Φιλόθεο τον Σιναΐτη, πρέπει να τηρεί ακριβώς τον νου του. Όταν δη ένα λογισμό πρέπει να έλθη σε αντιλογία και αμέσως να επικαλεσθή τον Χριστό. «Ο δε γλυκός Ιησούς, έτι σου λαλούντος, ερεί∙ ιδού πάρειμι νείμαί σοι αντίληψιν». Αλλά και πάλι χρειάζεται και απαιτείται τήρηση του νου.
Όμως η φυλακή του νου δεν είναι μόνον τήρηση των λογισμών, δηλαδή προσπάθεια να μη εισέλθουν οι λογισμοί και αιχμαλωτίσουν τον νου, αλλά είναι ποικίλη εργασία. Επειδή οι λογισμοί έρχονται λαμβάνοντες αφορμή από τα πάθη, γι’ αυτό και αρχή τηρήσεως του νου είναι εγκράτεια βρωμάτων και πομάτων, άρνηση και αποχή παντοίων λογισμών, και ακόμη ησυχία καρδίας. Η φυλακή του νου συνδυάζεται με την νήψη και την ευχή του Ιησού Χριστού. Αυτό σημαίνει πως η τήρηση του νου, χωρίς την προσπάθεια να απαλλαγεί κανείς από τα πάθη και χωρίς την προσπάθεια να αποκτήσει τις αρετές, δεν μπορεί να αχθεί εις πέρας.
- Ανδρεία
Ακόμη η θεραπεία του νεκρωθέντος νου γίνεται με την ανδρεία. Οι άγιοι Πατέρες τονίζουν πολύ την μεγάλη σημασία της ανδρείας για την πνευματική ζωή. «Ο ανδρείος αθλητής δεν αποκάμνει, δεν αποθαρρύνεται ακόμη και σε περίπτωση που προσκυνήσει τον διάβολο, αλλά ελπίζει στον Θεό. «Ανδρεία ψυχή, νουν αποθανόντα, ανέστησεν. Ο δόκιμος και ικανός ίππος θερμαίνεται και έτσι προχωρώντας αυξάνει την ταχύτητα του δρόμου του. Δρόμος είναι η υμνωδία και ίππος είναι ο ανδρείος νους. Μόνον η ανδρεία εμψυχώνει τον άνθρωπο για να αναστήσει τον νεκρό από την αμαρτία νου.
Χρειάζεται όμως ο νους του ανθρώπου να επιδοθεί σε πολλές εργασίες:
Τήρηση όλων των εντολών του Χριστού,
Απαιτείται έννοια της αγάπης προς τον Θεό,
μνήμη του Θεού, μνήμη της βασιλείας,
μνήμη ζήλου των αγίων Μαρτύρων,
μνήμη αυτού του ιδίου του Θεού παρόντος,
μνήμη αγίων και νοερών δυνάμεων,
μνήμη εξόδου από την ζωή αυτήν,
μνήμη απαντήσεως, αποφάσεως, καταδίκης. Η ησυχία, η προσευχή, η αγάπη και η εγκράτεια είναι «τετράπλοκον άρμα προς ουρανούς ανάγων τον νουν».
7.ΤΡΟΠΟΙ ΚΑΘΑΡΣΕΩΣ ΤΟΥ ΝΟΥ
- Αισθήσεις και ασκήσεις
Ο όσιος Νικήτας ο Στηθάτος περιγράφει τον τρόπο καθάρσεως του νου:
Όπως έχουμε πέντε αισθήσεις έτσι έχουμε και πέντε αντίστοιχες ασκήσεις. Οι πέντε ασκήσεις είναι η αγρυπνία, η μελέτη, η ευχή, η εγκράτεια και η ησυχία.
Χρειάζεται κανείς να επισυνάψει:
την όραση με την αγρυπνία,
την ακοή με την μελέτη,
την όσφρηση με την ευχή,
την γεύση με την εγκράτεια και
την αφή με την ησυχία.
Με αυτόν τον τρόπο ταχέως καθαίρεται ο νους, λεπτύνεται και γίνεται απαθής και διορατικός.
- Η ευχή του Ιησού
Ο Ησύχιος ο Πρεσβύτερος δίδει μεγαλύτερη προσοχή στην ευχή του Ιησού, διότι αυτή καθαρίζει τον νου από τους βρωμερούς λογισμούς. Όταν ο νους, δεξάμενος πονηρούς λογισμούς, καταπίει αυτούς και αισθανθή την πικρία τους, «ευχή Ιησού εκ βαθέων καρδίας επιβοωμένη, ευκόλως τούτους εξεμείται και τέλεον αποβάλλεται».
Επομένως το θέμα της καθάρσεως του νου δεν είναι απλώς η εύρεση των λογισμών που εισήλθαν μέσα σ’ αυτόν, αλλά η αποβολή τους, που δεν γίνεται με λογικές σκέψεις και αναλύσεις παρά μόνο με την ευχή του Ιησού. Και όταν λέμε ευχή εννοούμε την ενέργεια του Αγίου Πνεύματος που έρχεται με την μνημόνευση του Χριστού μέσα στην καρδιά.
Πρέπει να καθαρισθούν και οι άλλες δυνάμεις με την εγκράτεια, την αγάπη κ.λ.π., γιατί διαφορετικά ο άνθρωπος πλανάται, αν πιστεύει ότι έχει καθαρθεί. Σ’ αυτήν την κάθαρση συντελεί πολύ η εγκράτεια του ύπνου, δηλαδή η αγρυπνία: «άγρυπνον όμμα, ήγνισε νουν».
- Η μετάνοια
Εάν η άγνοια του νου, που είναι ζόφος βαθύς και καλύπτει την όραση της ψυχής, την καθιστά σκοτεινή και ζοφώδη περί το νοείν τα θεία και τα ανθρώπινα, η μετάνοια την θεραπεύει. Εδώ μπορούμε να δούμε και την μεγάλη αξία της μετανοίας.
Συγχρόνως αποκτά την γνώση του Θεού και στην συνέχεια «δια λόγου σοφίας του Θεού διηγείται πάσι τα θαυμάσια του Θεού αγαθά». Η μετάνοια που ολοκληρώνεται στο βαθύ πένθος και συνδέεται με την εξαγόρευση είναι εκείνη που ανακαλύπτει τους οφθαλμούς της ψυχής, οι οποίοι βλέπουν τα μεγαλεία του Θεού.
- Επιστροφή του νου στην καρδιά.
Στα συγγράμματα των αγίων Πατέρων γίνεται πολύς λόγος για την επιστροφή του νου στην καρδιά, την επιστροφή της ενεργείας στην ουσία. Είναι κλασσικό το χωρίο του Μεγάλου Βασιλείου που ευρίσκεται σε επιστολή του προς τον φίλο του Γρηγόριο: «Νους μεν γαρ μη σκεδαννύμενος (διασκορπίζομαι, διαχέομαι) επί τα έξω, μηδέ υπό των αισθητηρίων επί τον κόσμον διαχεόμενος, επάνεισι μεν προς εαυτόν, δι’ εαυτού δε προς την περί Θεού έννοιαν αναβαίνει∙ κακείνω τω κάλλει περιλαμπόμενος τε και ελλαμπόμενος και αυτής της φύσεως λήθην λαμβάνει, μήτε προς τροφής φροντίδα, μήτε προς περιβολαίων μέριμναν την ψυχήν καθελκόμενος, αλλά, σχολήν από των γηΐνων φροντίδων άγων, την πάσαν εαυτού σπουδήν επί την κτήσιν των αιωνίων αγαθών μετατίθησι».
Λέγει ο Μέγας Βασίλειος ότι ο νους που δεν διασκορπίζεται προς τα έξω και δεν διαχέεται υπό των αισθητηρίων στον κόσμο, επιστρέφει στον εαυτό του και δια του εαυτού του αναβαίνει στην έννοια του Θεού. Και στην συνέχεια περιλαμπόμενος και ελλαμπόμενος από το κάλλος δεν ενδιαφέρεται για τα γηΐνα και ξεχνά ακόμη και αυτήν την φύση.
Η επιστροφή του νου από την διάχυσή του στην καρδιά, είναι θεραπεία του νοός. Ο νους βρίσκει εκεί την πραγματική του θέση. Στην επιστροφή του πρώτα βρίσκει την σαρκική καρδιά και εν συνεχεία την μεταφυσική πνευματική. «Εισερχόμενος (ο ασκητής) δια του νοός εις την καρδίαν, πρώτον εις αυτήν την σαρκίνην καρδίαν, αρχίζει να διεισδύη εις εκείνα τα βάθη της, όπου δεν είναι πλέον σαρξ. Ευρίσκει την «βαθείαν» καρδίαν, την πνευματικήν, την μεταφυσικήν, και εντός της βλέπει, ότι η ύπαρξις όλης της ανθρωπότητος δεν είναι δι’ αυτόν ξένον τι και αλλότριον, αλλ’ είναι αχωρίστως συνδεδεμένη μετά της προσωπικής του υπάρξεως».
Αυτή η επιστροφή του νου στην καρδιά στην πραγματικότητα είναι ενοποίηση του νου, δηλαδή ένωση νου και καρδιάς. Βεβαίωση της ενώσεως αυτής είναι τα δάκρυα της κατανύξεως και η γλυκεία αίσθηση της αγάπης του Θεού. «Τα δάκρυα κατανύξεως κατά την προσευχήν είναι πιστή ένδειξις του ότι ο νους ηνώθη μετά της καρδίας και ότι η παρούσα προσευχή εύρε τον πρώτον της τόπον, την πρώτη αναβαθμίδα της προς τον Θεόν αναβάσεως. Ιδού διατί τόσον τιμάται η κατάνυξις υφ’ όλων των ασκητών». Εισερχόμενος ο νους στην καρδιά απεκδύεται κάθε εικόνος όχι μόνον αισθητής, αλλά και νοητής. Κλείονται ο είσοδοι της καρδιάς σε κάθε αλλότριο και «τότε η ψυχή εισέρχεται εις «γνόφον» όλως ιδιαιτέρας τάξεως, και κατόπιν αξιούται αφάτου συμπαραστάσεως ενώπιον του Θεού καθαρώ τω νοΐ».
Η επιστροφή του νου επιτυγχάνεται με την ευχή και μάλιστα την λεγομένη νοερά προσευχή, όταν ο νους καθαρός από κάθε λογισμό και έννοια προσεύχεται απερισπάστως στον Θεό. Γι’ αυτό ο Νείλος ο ασκητής μακαρίζει τον νου εκείνον που προσεύχεται αρεμβάστως και αΰλως στον Θεό: «Μακάριος ο νους, ος κατά τον καιρόν της προσευχής, τελείαν αμορφίαν εκτήσαντο. Μακάριός εστιν ο νους, ος απερισπάστως ευχόμενος, πλείονα πόθον αεί προς Θεόν προσλαμβάνεται. Μακάριός εστιν ο νους, ος κατά τον καιρόν της προσευχής, άϋλος και ακτήμων γίνεται. Μακάριός εστιν ο νους, ο κατά τον καιρόν της προσευχής, τελείαν αναισθησίαν κτησάμενος».